Η εύρεση του Τίμιου Σταυρού αποδίδεται στην Αγία Ελένη, μητέρα του Αγίου Κωνσταντίνου, ο οποίος είχε δει τον Σταυρό σε όραμα με την επιγραφή «Εν Τούτω Νίκα», πριν την επικράτησή του επί του ρωμαϊκού στρατού. Λίγα χρόνια αργότερα, η Ελένη μετέβη στους Αγίους Τόπους για να προσκυνήσει, να ευχαριστήσει τον Θεό για τους θριάμβους του γιου της και να χτίσει λαμπρούς ναούς προς τιμήν Του.
Η πίστη και ο ζήλος της, οδήγησαν την Ελένη στην αναζήτηση του Τιμίου Σταυρού. Έτσι, γκρέμισε τον ναό της Αφροδίτης που ο Αυτοκράτορας Αδριανός είχε χτίσει πάνω στον Πανάγιο Τάφο, στον Γολγοθά, και άρχισε τις ανασκαφές. Εκεί βρήκε τρεις σταυρούς, του Κυρίου και των δύο ληστών.
Τότε, ο επίσκοπος Ιεροσολύμων Μακάριος, αφού έκανε δέηση, άγγιξε με τους σταυρούς το σώμα μιας ευσεβούς χριστιανής που είχε μόλις πεθάνει. Οι δύο πρώτοι σταυροί δεν έφεραν αποτέλεσμα, μόλις όμως την άγγιξε με τον θαυματοποιό Σταυρό του Κυρίου, εκείνη αναστήθηκε αποδεικνύοντας ότι πρόκειται για το Τίμιο Ξύλο που αναζητούσε η Αγία Ελένη.
Όταν η είδηση της ανεύρεσης διαδόθηκε, πλήθη κόσμου συνέρρευσε στην Ιερουσαλήμ για να προσκυνήσει το Τίμιο Ξύλο. Ο συνωστισμός όμως ήταν αφόρητος κι έτσι οι ιεράρχες ύψωσαν τον Τίμιο Σταυρό μέσα στον ναό της Αναστάσεως, σε σημείο ψηλό, ώστε να τον βλέπουν όλοι και να λαμβάνουν την ευλογία του απ’ όπου και αν στέκονται .
Αυτήν την άγια μέρα, λοιπόν, την 14η Σεπτεμβρίου, καθιέρωσαν οι άγιοι Πατέρες της εκκλησίας ως γιορτή του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού, παρακινώντας μας να υψώσουμε κι εμείς στις ψυχές μας τον Σταυρό του Κυρίου για να τις θωρακίσουμε ενάντια σε κάθε κακό ή πειρασμό.