Οι πρόσφατες προβολές για τον πληθυσμό της Ελλάδας έως το 2050 (Ηνωμένα Έθνη 2024, Eurostat EUROPOP-2023) συγκλίνουν στην εκτίμηση ότι η χώρα θα συνεχίσει να βιώνει μείωση πληθυσμού λόγω του αρνητικού ισοζυγίου γεννήσεων-θανάτων και της μηδενικής σχεδόν μετανάστευσης. Η μόνη ηλικιακή ομάδα που θα αυξηθεί είναι οι άνω των 65 ετών, ενώ οι νέοι και ο πληθυσμός εργάσιμης ηλικίας (20-64 ετών) θα μειωθούν, επιτείνοντας τη δημογραφική γήρανση.
Αιτίες της εξέλιξης αυτής είναι:
-
Η μείωση της διαγενεακής γονιμότητας μετά το 1980, με αποτέλεσμα τις λιγότερες γεννήσεις παρά τη θετική συμβολή των αλλοδαπών (15% των γεννήσεων).
-
Η αύξηση του προσδόκιμου ζωής κατά 16 χρόνια από το 1950 έως σήμερα.
-
Το αρνητικό μεταναστευτικό ισοζύγιο, με μαζική έξοδο κυρίως ατόμων γεννημένων μεταξύ 1975-1995.
Προκλήσεις στην αγορά εργασίας
Η γήρανση του πληθυσμού δημιουργεί σοβαρές προκλήσεις, ιδιαίτερα για την αγορά εργασίας. Οι εργαζόμενοι ηλικίας 20-64 ετών το 2025 ανέρχονται σε 4 εκατομμύρια, με το ποσοστό απασχόλησης να είναι μόλις 67,5%, πολύ κάτω από τον μέσο όρο της Ε.Ε. (75,1%). Αν αυτό το ποσοστό παραμείνει σταθερό, οι εργαζόμενοι το 2050 θα μειωθούν σε 2,88 εκατομμύρια, με μόλις 0,9 απασχολούμενους ανά ηλικιωμένο 65+ (έναντι 1,64 το 2025).
Αντίθετα, με αύξηση του ποσοστού απασχόλησης στο 73,9% (όπως προβλέπει το Ageing Group της Ε.Ε.), οι εργαζόμενοι θα περιοριστούν σε 3,15 εκατομμύρια και η αναλογία θα πέσει σε 1:1. Στο αισιόδοξο σενάριο, όπου το ποσοστό απασχόλησης θα φτάσει το 82% (όπως στη Σουηδία σήμερα), οι εργαζόμενοι θα είναι 3,5 εκατομμύρια το 2050, με αναλογία 1,1 απασχολούμενο ανά ηλικιωμένο.
Οι κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις των σημερινών προβλέψεων
Ωστόσο, ακόμα και στην καλύτερη περίπτωση, η αναλογία εργαζομένων προς ηλικιωμένους δεν μπορεί να παραμείνει στα σημερινά επίπεδα. Η επιδείνωση της αναλογίας θα έχει συνέπειες για:
-
Το ασφαλιστικό σύστημα.
-
Το κράτος πρόνοιας.
-
Το σύστημα υγείας, παιδείας και εθνικής άμυνας.
Προτάσεις για επίλυση του δημογραφικού στην Ελλάδα
Ωστόσο, ακόμη και στο καλύτερο σενάριο, θα υπάρχει ένα «έλλειμμα» περίπου 515.000 εργαζομένων σε σχέση με το 2025. Για να καλυφθεί αυτό το έλλειμμα, απαιτείται ένα θετικό μεταναστευτικό ισοζύγιο της τάξης των +700.000 ατόμων έως το 2050, δηλαδή +28.000 ετησίως. Αυτό είναι μικρότερο από την αντίστοιχη ετήσια εισροή της περιόδου 1991-2010 (+40.000), αλλά αρκετό ώστε να συγκρατήσει τη μείωση τόσο του γενικού πληθυσμού όσο και του πληθυσμού εργασιακής ηλικίας.
Η επίτευξη ενός τέτοιου μεταναστευτικού ισοζυγίου προϋποθέτει στοχευμένες πολιτικές που να περιλαμβάνουν:
-
Επιστροφή Ελλήνων και αλλοδαπών που έφυγαν την προηγούμενη δεκαετία.
-
Προσέλκυση μεταναστών από άλλες ευρωπαϊκές χώρες.
-
Ελεγχόμενη είσοδο αλλοδαπών από λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες.
-
Ενίσχυση της παραμονής όσων μεταναστών ήδη ζουν στην Ελλάδα.
Αν υλοποιηθούν αυτές οι πολιτικές, το 2050 οι εργαζόμενοι 20-64 ετών θα μπορούσαν να προσεγγίσουν και πάλι τα 4 εκατομμύρια και να επιτευχθεί αναλογία 1,24 απασχολούμενων ανά ηλικιωμένο 65+, με σαφώς μικρότερη γήρανση σε σχέση με το απαισιόδοξο σενάριο.
Επιπλέον, η απάντηση στις προκλήσεις αυτές δεν μπορεί να προέλθει μόνο από την αύξηση της απασχόλησης ή της μετανάστευσης. Απαιτούνται και βαθιές διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις στην ελληνική οικονομία, η οποία χαρακτηρίζεται από:
-
Χαμηλή παραγωγικότητα.
-
Περιορισμένες παραγωγικές επενδύσεις.
-
Αργή υιοθέτηση καινοτομιών και νέων τεχνολογιών.
-
Υποτίμηση του ρόλου της βιομηχανίας και του πρωτογενούς τομέα.
Χωρίς τέτοιες μεταρρυθμίσεις, η Ελλάδα κινδυνεύει να αντιμετωπίσει σοβαρά προβλήματα βιωσιμότητας του κράτους πρόνοιας και συνολικά της οικονομίας, ανεξάρτητα από τις δημογραφικές εξελίξεις.
Συμπερασματικά, αν και είναι δυνατόν να διατηρηθεί ένα σημαντικό επίπεδο εργαζομένων το 2050, η συνολική εικόνα γήρανσης και δημογραφικής συρρίκνωσης δεν μπορεί να ανατραπεί πλήρως χωρίς ένα συνδυασμό:
-
Ενίσχυσης της απασχόλησης.
-
Θετικού μεταναστευτικού ισοζυγίου.
-
Δομικών αλλαγών στην οικονομία και στην παραγωγική βάση της χώρας.
Με βάση τα προαναφερθέντα, η απάντηση στο πρώτο από τα αρχικά τιθέμενα ερωτήματα («είναι εφικτό, παρόλη την μείωση του πληθυσμού 20-64 ετών να μην μειωθούν το 2050 οι απασχολούμενοι της ηλικιακής αυτής;») είναι υπό προϋποθέσεις θετική. Η απάντηση, αντιθέτως, στο δεύτερο ερώτημα («είναι δυνατόν η σημερινή αναλογία απασχολούμενοι προς άτομα 65 ετών και άνω να παραμείνει η ίδια με αυτή του 2025;») είναι αρνητική, καθώς, ακόμη και αν επιτευχθεί η αύξηση των ποσοστών απασχόλησης και υπάρξει ταυτόχρονα και ένα θετικότατο μεταναστευτικό ισοζύγιο, θα αντιστοιχούν το 2050 λιγότεροι απασχολούμενοι 20-64 ετών ανά ηλικιωμένο 65 ετών και άνω (1,24 έναντι 1,64 σήμερα).