Μέσα σε αυτή τη θύελλα, δεν είναι σπάνιο να κάνουν την εμφάνισή τους συμπεριφορές που ανησυχούν: επιθετικότητα, μικροκλοπές, ψέματα ή ακόμη και διαδικτυακός εκφοβισμός. Εκεί ξεκινά η λεγόμενη παραβατικότητα της προεφηβείας, μια λεπτή αλλά κρίσιμη γραμμή που οι γονείς πρέπει να μάθουν να διαβάζουν έγκαιρα.
Όταν η ανυπακοή δεν είναι πια απλώς «παιδική φάση»
Οι παιδοψυχολόγοι επισημαίνουν ότι η παραβατική συμπεριφορά στην προεφηβεία, συνήθως μεταξύ 10 και 13 ετών, δεν εμφανίζεται ξαφνικά. Είναι αποτέλεσμα ενός συνδυασμού παραγόντων: οικογενειακής έντασης, έλλειψης επικοινωνίας, συναισθηματικής παραμέλησης, πίεσης από συνομηλίκους ή ακόμη και υπερβολικής αυστηρότητας στο σπίτι.
Τα πρώτα σημάδια μπορεί να φαίνονται αθώα. Ένα ψέμα για το σχολείο, μια απουσία που δεν δικαιολογείται, μια προσβλητική συμπεριφορά απέναντι σε δάσκαλο ή συμμαθητή. Αν όμως δεν αναγνωριστούν έγκαιρα, μπορεί να εξελιχθούν σε πιο σοβαρές πράξεις, όπως βία, βανδαλισμό ή συστηματική εξαπάτηση.
Τι δείχνει ότι το παιδί χρειάζεται βοήθεια
Η ψυχολόγος και ειδική σε θέματα εφηβικής ανάπτυξης, Δρ. Μαρία Παπαδάκη, εξηγεί:
«Ένα παιδί που αρχίζει να παραβιάζει κανόνες χωρίς ενοχή ή που δείχνει αδιαφορία για τις συνέπειες, χρειάζεται άμεση προσοχή. Δεν είναι κακό παιδί. Είναι ένα παιδί που πονάει ή νιώθει αόρατο».
Τα πιο συνηθισμένα προειδοποιητικά σημάδια είναι τα εξής:
- Απότομες αλλαγές στη συμπεριφορά ή στο λόγο. Ένα παιδί που ήταν ήρεμο μπορεί ξαφνικά να γίνει προκλητικό ή, αντίθετα, να απομονωθεί εντελώς.
- Συχνά ψέματα ή μισές αλήθειες. Συνήθως λέγονται για να αποφύγει ευθύνες ή συνέπειες.
- Αδιαφορία για το σχολείο. Η πτώση της επίδοσης ή η άρνηση να συμμετέχει σε δραστηριότητες είναι ένδειξη εσωτερικής έντασης.
- Νέες παρέες. Όταν ένα παιδί αρχίζει να συναναστρέφεται με συνομηλίκους που επιδεικνύουν αντικοινωνική συμπεριφορά, χρειάζεται προσοχή.
- Επιθετικότητα. Είτε λεκτική είτε σωματική, προς συνομηλίκους ή μέλη της οικογένειας.
- Ενασχόληση με επικίνδυνες διαδικτυακές προκλήσεις. Η συμμετοχή σε cyberbullying ή ριψοκίνδυνα challenges είναι προειδοποιητικό σημάδι.
- Η διαφορά ανάμεσα στη φυσιολογική αντίδραση της ηλικίας και στην έναρξη παραβατικής συμπεριφοράς βρίσκεται στη συχνότητα και τη διάρκεια. Όταν οι πράξεις επαναλαμβάνονται και γίνονται τρόπος έκφρασης, χρειάζεται άμεση παρέμβαση.
Πώς μπορεί να προληφθεί η παραβατικότητα στην προεφηβεία
Η πρόληψη δεν είναι θέμα τύχης. Είναι αποτέλεσμα μιας σταθερής, ειλικρινούς σχέσης με το παιδί. Αυτή η σχέση δεν χτίζεται με τιμωρίες, αλλά με παρουσία, συνέπεια και όρια που εμπνέουν ασφάλεια.
- Άκου χωρίς να κρίνεις: Η προεφηβεία είναι γεμάτη αμφιβολίες. Το παιδί χρειάζεται έναν ενήλικο που θα το ακούσει πραγματικά, χωρίς ειρωνεία ή βιασύνη να το διορθώσει. Όσο περισσότερο αισθάνεται ότι ακούγεται, τόσο λιγότερο χρειάζεται να τραβήξει την προσοχή με προκλητικές πράξεις.
- Μείνε παρών: Η φυσική παρουσία του γονιού είναι καθοριστική. Δεν αρκεί να ρωτάς «πώς πήγε το σχολείο». Χρειάζεται να βλέπεις πίσω από τις λέξεις, να παρατηρείς τη διάθεση, τον τόνο της φωνής, τη συμπεριφορά.
- Βάλε σαφή όρια με συνέπεια: Τα όρια δεν περιορίζουν το παιδί, το προστατεύουν. Όταν είναι σαφή και δίκαια, του προσφέρουν αίσθηση ασφάλειας. Η τιμωρία χωρίς συζήτηση ενισχύει μόνο το αίσθημα αδικίας.
- Καλλιέργησε την ενσυναίσθηση: Όταν το παιδί μάθει να αντιλαμβάνεται τα συναισθήματα των άλλων, μειώνεται η πιθανότητα να βλάψει ή να εκφοβίσει. Αυτό χτίζεται στο σπίτι, μέσα από το παράδειγμα και τη στάση ζωής των γονιών.
- Ζήτα βοήθεια έγκαιρα: Αν η κατάσταση ξεπερνά τις δυνατότητες της οικογένειας, η παρέμβαση ενός ειδικού είναι πράξη φροντίδας, όχι αποτυχίας. Όσο πιο νωρίς εντοπιστεί το πρόβλημα, τόσο περισσότερες πιθανότητες έχει να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά.
Ο ρόλος του σχολείου και της κοινωνίας
Η πρόληψη της παραβατικότητας δεν είναι αποκλειστικά ευθύνη των γονιών. Το σχολείο είναι το δεύτερο πιο καθοριστικό περιβάλλον για ένα παιδί, καθώς εκεί δοκιμάζει ρόλους, ανήκει σε ομάδες και μαθαίνει να διαχειρίζεται συγκρούσεις. Ένας εκπαιδευτικός που αναγνωρίζει έγκαιρα τα σημάδια απομόνωσης ή επιθετικότητας μπορεί να δράσει προληπτικά, σε συνεργασία με τους γονείς και τους σχολικούς ψυχολόγους.
Και η κοινωνία όμως οφείλει να παίξει ρόλο. Όταν ένα παιδί ξεπερνά τα όρια, η απάντηση δεν μπορεί να είναι η απόρριψη ή η ταμπέλα του «προβληματικού». Χρειάζεται στήριξη, καθοδήγηση και συνεργασία όλων.
Η πιο δυνατή άμυνα είναι η αγάπη με όρια
Η παραβατικότητα στην προεφηβεία δεν είναι προαναγγελία εγκληματικής πορείας. Είναι κραυγή για προσοχή. Και η απάντηση βρίσκεται στην αγάπη που μένει σταθερή, ακόμα κι όταν το παιδί θυμώνει, αντιδρά ή απορρίπτει. Γιατί αυτό που τελικά χρειάζεται κάθε παιδί δεν είναι ανεξέλεγκτη ελευθερία, αλλά η βεβαιότητα πως κάποιος το βλέπει, το ακούει και πιστεύει ότι μπορεί να αλλάξει.