Στην αρχή μοιάζει με ωριμότητα. Μετά γίνεται ευθύνη. Και τελικά, πολλές φορές, μετατρέπεται σε βάρος που δεν τους ανήκει. Αυτό το φαινόμενο έχει ένα όνομα: γονεοποίηση.
Τι είναι η γονεοποίηση
Ο όρος «γονεοποίηση» (parentification) περιγράφει την κατάσταση στην οποία ένα παιδί αναλαμβάνει ρόλο ενήλικα μέσα στην οικογένεια. Αντί να είναι το ίδιο αποδέκτης φροντίδας, καλείται να τη δώσει. Μπορεί να είναι συναισθηματική, όταν το παιδί γίνεται ο «ψυχολόγος» ή ο στυλοβάτης του γονιού, ή πρακτική, όταν αναλαμβάνει ευθύνες όπως μαγείρεμα, φροντίδα μικρότερων παιδιών ή οικονομικά ζητήματα.
Δεν πρόκειται απλώς για μια φάση βοήθειας. Η γονεοποίηση είναι μια σταθερή ανατροπή ρόλων που στερεί από το παιδί το δικαίωμα να είναι παιδί. Εμφανίζεται συχνά σε οικογένειες όπου υπάρχει ασθένεια, οικονομική πίεση, μονογονεϊκή δομή ή συναισθηματικά ανώριμοι γονείς.
Πώς φαίνεται στην πράξη
Στην αρχή, μπορεί να φαίνεται πως το παιδί «τα καταφέρνει μια χαρά». Είναι υπεύθυνο, ώριμο, βοηθητικό. Οι δάσκαλοι το επαινούν. Οι συγγενείς λένε «τι καλό παιδί». Όμως πίσω από αυτή την ωριμότητα, κρύβεται συχνά άγχος, ενοχή και καταπιεσμένες ανάγκες.
Ένα παιδί που μεγαλώνει έτσι μαθαίνει να βάζει τον εαυτό του τελευταίο. Δυσκολεύεται να εκφράσει ανάγκες ή να ζητήσει βοήθεια. Συχνά νιώθει υπεύθυνο για τη συναισθηματική ισορροπία της οικογένειας. Αν, για παράδειγμα, η μητέρα είναι θλιμμένη, το παιδί μπορεί να πιστεύει ότι φταίει εκείνο ή ότι πρέπει να τη «διορθώσει».
Η γονεοποίηση αφήνει αποτύπωμα στην ενήλικη ζωή. Οι άνθρωποι που μεγάλωσαν έτσι τείνουν να γίνονται υπερ-φροντιστικοί, να δυσκολεύονται να θέσουν όρια και να νιώθουν ενοχή όταν προσπαθούν να φροντίσουν τον εαυτό τους.
Οι συνέπειες που δεν φαίνονται
Η πιο ύπουλη πλευρά της γονεοποίησης είναι πως δεν μοιάζει αρχικά με πρόβλημα. Ποιος θα κατηγορήσει ένα παιδί που βοηθάει; Κι όμως, το ζήτημα δεν είναι η βοήθεια, αλλά η ισορροπία.
Όταν ένα παιδί επωμίζεται χρόνια ευθύνης, στερείται βασικών αναπτυξιακών εμπειριών: το παιχνίδι, την ξεγνοιασιά, τη δυνατότητα να κάνει λάθη χωρίς να έχει συνέπειες. Η παιδική του ηλικία μετατρέπεται σε μια ατέλειωτη προσπάθεια «να τα καταφέρει».
Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε χρόνια άγχους, δυσκολία στις σχέσεις, ακόμα και σε ψυχοσωματικά συμπτώματα. Πολλοί ενήλικες που πέρασαν γονεοποίηση θυμούνται να νιώθουν «μεγάλοι από πάντα». Και αυτό, από μόνο του, είναι μια βαθιά θλίψη.
Πότε η βοήθεια γίνεται βάρος
Το να συμμετέχουν τα παιδιά στις υποχρεώσεις του σπιτιού είναι φυσικό και ωφέλιμο. Τα μαθαίνει να συνεργάζονται, να συνεισφέρουν και να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες. Το πρόβλημα αρχίζει όταν η βοήθεια παύει να είναι επιλογή και γίνεται υποχρέωση.
Αν το παιδί δεν έχει χρόνο να παίξει, αν το άγχος του επικεντρώνεται στο πώς θα στηρίξει τον γονιό του, αν αισθάνεται ότι η οικογένεια «δεν θα σταθεί» χωρίς εκείνο, τότε έχουμε ξεπεράσει το όριο. Εκεί χρειάζεται ο γονιός να σταθεί πίσω και να δει: μήπως ζητώ από το παιδί να καλύψει κάτι που λείπει από εμένα;
Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς
Η πρόληψη της γονεοποίησης δεν σημαίνει να προστατεύουμε υπερβολικά τα παιδιά. Σημαίνει να αναγνωρίζουμε τα όριά τους. Ένα παιδί μπορεί να βοηθήσει, αλλά δεν πρέπει να σηκώνει το βάρος της οικογενειακής λειτουργίας.
Οι γονείς χρειάζεται να δείχνουν στα παιδιά ότι εκείνοι είναι οι υπεύθυνοι ενήλικες του σπιτιού. Ότι οι ίδιοι θα διαχειριστούν τα προβλήματα, τις συγκρούσεις και τα συναισθήματα. Είναι σημαντικό να διαβεβαιώνουμε το παιδί πως δεν ευθύνεται για την ψυχική ή οικονομική μας κατάσταση.
Αν ένα παιδί έχει ήδη μπει σε αυτό τον ρόλο, βοηθά να του επιτρέψουμε να ξαναγίνει παιδί. Να το ενθαρρύνουμε να παίζει, να κάνει φίλους, να δοκιμάζει, να αποτυγχάνει. Αν η κατάσταση είναι πιο βαθιά ριζωμένη, η συμβολή ενός παιδοψυχολόγου μπορεί να είναι καθοριστική για να επανέλθει η ισορροπία στην οικογένεια.
Ένα παιδί δεν πρέπει να γίνει ο «ενήλικας» του σπιτιού
Η γονεοποίηση δεν ξεκινά ποτέ από κακή πρόθεση. Συχνά, οι γονείς είναι εξαντλημένοι, πιεσμένοι ή μόνοι. Όμως το αποτέλεσμα είναι πάντα το ίδιο: ένα παιδί που μεγαλώνει πριν την ώρα του.
Το μεγαλύτερο δώρο που μπορούμε να του κάνουμε δεν είναι να το θαυμάσουμε επειδή «αντέχει», αλλά να του επιτρέψουμε να ξεκουραστεί, να γελάσει και να νιώσει ασφαλές. Να καταλάβει πως έχει δικαίωμα να είναι παιδί.
Γιατί όταν ένα παιδί απαλλαγεί από τα βάρη που δεν του ανήκουν, τότε μόνο μπορεί να μεγαλώσει αληθινά.