Η πρόκληση είναι παγκόσμια και οι συνέπειες εκτείνονται σε κάθε τομέα της κοινωνίας και της οικονομίας. Σύμφωνα με το Our World in Data, ο παγκόσμιος δείκτης συνολικής γονιμότητας (TFR) έφτασε τα 2,25 παιδιά ανά γυναίκα το 2024, όταν το 1950 ήταν 4,9. Μάλιστα, ο ΟΗΕ προβλέπει ότι μέχρι το 2050 ο TFR θα μειωθεί στο 2,1 και έως το 2100 θα φτάσει στο 1,8, οδηγώντας τη συνολική παγκόσμια γονιμότητα σε επίπεδα κάτω του αναπαραγωγικού ελαχίστου.
Αξίζει να σημειωθεί ότι το μεγαλύτερο μέρος της μείωσης του παγκόσμιου πληθυσμού τα επόμενα 25 χρόνια θα συμβεί στην Ασία και την Ευρώπη. Η Κίνα μπορεί να συρρικνωθεί κατά πάνω από 150 εκατομμύρια, με την Ιαπωνία, τη Ρωσία και την Ιταλία να ακολουθούν παρόμοια πορεία.
Ο Βρετανός δημογράφος Paul Morland, στο βιβλίο No One Left: Why the World Needs More Children (2024), περιγράφει μια επικείμενη «δημογραφική κατάρρευση» και υποστηρίζει πως «τίποτα δεν είναι πιο κρίσιμο για το μέλλον της ανθρωπότητας από το να αναγνωρίσουμε εγκαίρως την κατάσταση, να κατανοήσουμε τις υλικές και ιδεολογικές της αιτίες και να βρούμε τρόπους δράσης, αν θέλουμε όχι μόνο να προοδεύσουμε αλλά και να διατηρηθούμε ως είδος».
Η μεγάλη ανατροπή
Στα τέλη της δεκαετίας του ’60, η ανθρωπότητα φοβόταν την «πληθυσμιακή έκρηξη» και κορυφαίοι διανοητές, όπως οι Kenneth Boulding και Paul Ehrlich, πρότειναν δραστικά μέτρα ελέγχου. Όμως, οι εξελίξεις πήραν άλλη πορεία. Σε μισό αιώνα, ο παγκόσμιος πληθυσμός διπλασιάστηκε φτάνοντας τα 8,2 δισ. χάρη στην πρόοδο της ιατρικής, με κορυφαίο παράδειγμα τους μαζικούς εμβολιασμούς, και στην «Πράσινη Επανάσταση» που άλλαξε τη γεωργία. Σήμερα, η ανησυχία στρέφεται στην αντίθετη κατεύθυνση: οι χαμηλές γεννήσεις και η ταχεία γήρανση συνιστούν τη μεγαλύτερη μακροπρόθεσμη απειλή.
Η εξαίρεση της Αφρικής
Ενώ η Ευρώπη και η Ασία βυθίζονται σε μια πρωτοφανή δημογραφική κρίση με γήρανση πληθυσμών, χαμηλές γεννήσεις και αυξανόμενη πίεση στα ασφαλιστικά τους συστήματα, η Αφρική ξεχωρίζει ως η μεγάλη εξαίρεση.
Σύμφωνα με τα στοιχεία του ΟΗΕ, ο παγκόσμιος πληθυσμός αυξάνεται με αργότερους ρυθμούς, όμως η Αφρική συνεχίζει να «γεννάει» το μέλλον: σχεδόν το 60% των κατοίκων της είναι κάτω των 25 ετών, ενώ ο μέσος όρος γονιμότητας παραμένει υψηλός, περίπου 4 παιδιά ανά γυναίκα (σε ορισμένες χώρες της Υποσαχάριας Αφρικής ο αριθμός ξεπερνά ακόμη και τα 6).
Ο αριθμός των γεννήσεων στην ΕΕ κατέρριψε νέο αρνητικό ρεκόρ
Στην Ευρώπη, η εικόνα είναι αντίστροφη. Ο πληθυσμός προβλέπεται να μειωθεί από τα 740 στα 590 εκατομμύρια, ενώ είναι η μόνη περιοχή στον κόσμο που αναμένεται να παρουσιάσει συνολική μείωση του πληθυσμού βραχυπρόθεσμα (μεταξύ 2022 και 2050), με προβλεπόμενη μείωση της τάξης του 7%.
Συνολικά, στις 27 χώρες-μέλη της ΕΕ γεννήθηκαν 3,665 εκατομμύρια παιδιά το 2023, σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία της Eurostat. Πρόκειται για τον μικρότερο αριθμό γεννήσεων από το 1961, οπότε και ξεκίνησε η συστηματική συλλογή δεδομένων.
Η μείωση είναι δραματική: 5,5% λιγότερες γεννήσεις σε σχέση με το 2022 -η μεγαλύτερη ετήσια πτώση που έχει καταγραφεί ποτέ. Μάλιστα, ο αριθμός ήταν χαμηλότερος ακόμη και από τις προβλέψεις της Eurostat, που περίμενε γύρω στα 4 εκατομμύρια γεννήσεις.
Από τα μέσα της δεκαετίας του ’60, όταν οι γεννήσεις στην Ευρώπη άγγιξαν το ανώτατο σημείο τους, κοντά στα 7 εκατομμύρια, η πτωτική τάση συνεχίζεται αδιάκοπα. Σήμερα, τα ποσοστά είναι συγκρίσιμα με εκείνα των Ηνωμένων Πολιτειών.
Οι λόγοι που οδήγησαν την Ευρώπη σε δημογραφική κατάρρευση
Η μείωση των γεννήσεων και η ταυτόχρονη γήρανση του πληθυσμού αναμένεται να επιβαρύνουν σοβαρά τα κρατικά οικονομικά. Οι ενεργοί πολίτες γίνονται ολοένα λιγότεροι, ενώ οι δαπάνες για υγεία και συντάξεις αυξάνονται συνεχώς.
Οι ειδικοί επισημαίνουν ότι η πολυετής τάση χαμηλής γονιμότητας επιδεινώθηκε τα τελευταία χρόνια από νέους παράγοντες. Όπως σημειώνει ο Guangyu Zhang, αξιωματούχος του ΟΗΕ για θέματα πληθυσμού, «η εργασιακή ανασφάλεια, το αυξανόμενο κόστος ζωής και στέγασης, οι γεωπολιτικές εντάσεις, η πανδημία και η κλιματική αλλαγή επηρεάζουν αρνητικά τις ατομικές αποφάσεις για τεκνοποίηση».
Ο Willem Adema, ανώτερος οικονομολόγος του ΟΟΣΑ, συμπληρώνει: «Οι νέοι δυσκολεύονται περισσότερο από ποτέ να σταθούν στα πόδια τους στην εργασία, στη στέγαση -ακόμη και στις προσωπικές τους σχέσεις. Αυτό είναι ένα κομμάτι της εξίσωσης που δεν μπορούμε να αγνοήσουμε».
Η καθηγήτρια Δημογραφίας Maria Rita Testa από το Πανεπιστήμιο Luiss της Ρώμης τονίζει πως πέρα από τα γνωστά εμπόδια, εμφανίζονται πλέον νέες αιτίες, όπως οι διεθνείς πολιτικές εντάσεις και οι αυξανόμενες ανησυχίες για το περιβάλλον.
Ωστόσο, πολύ λιγότερο συζητείται η αλλαγή στην κουλτούρα. Στις περισσότερες κοινωνίες, η οικογένεια δεν θεωρείται πια αυτονόητο θεμέλιο της συλλογικής ζωής αλλά μία από τις πολλές προσωπικές επιλογές. Η απώλεια αυτής της αξίας, που παλαιότερα έδινε νόημα, ασφάλεια και συνέχεια στις γενιές, έχει παίξει καίριο ρόλο στη μείωση της γονιμότητας.
Η Ελλάδα πλήττεται περισσότερο
Σύμφωνα με τα στοιχεία της Eurostat, οι γεννήσεις στην ΕΕ κατέγραψαν ιστορικό χαμηλό το 2023. Στη χώρα μας, το ποσοστό γονιμότητας παραμένει γύρω στο 1,3 παιδιά ανά γυναίκα, πολύ χαμηλότερα από το όριο αναπλήρωσης των γενεών (δηλαδή τον αριθμό παιδιών που χρειάζεται, κατά μέσο όρο, να αποκτήσει μια γυναίκα ώστε ο πληθυσμός να παραμείνει σταθερός από γενιά σε γενιά), που είναι 2,1. Η εικόνα γίνεται ακόμη πιο ανησυχητική, αν δει κανείς την ηλικιακή πυραμίδα: το 25% του πληθυσμού είναι άνω των 65 ετών, ενώ τα παιδιά 0-14 ετών δεν ξεπερνούν το 6,5%. Η Ελλάδα είναι ήδη μια από τις πιο γερασμένες χώρες της ηπείρου, με τον μέσο όρο ηλικίας να αγγίζει τα 44 χρόνια.
Επιπλέον, η δεκαετία της κρίσης οδήγησε εκατοντάδες χιλιάδες νέους σε μετανάστευση. Έτσι, η χώρα χάνει διπλά: και από τις χαμηλές γεννήσεις και από την εκροή ανθρώπινου δυναμικού σε παραγωγική ηλικία.
Νότια Κορέα: Η χώρα με τον χαμηλότερο δείκτη γονιμότητας
Η πρόοδος των σύγχρονων κοινωνιών οδήγησε πολλούς ανθρώπους σε όλο τον κόσμο στην απόφαση να αποκτούν λιγότερα παιδιά. Το πιο ακραίο παράδειγμα σήμερα είναι η Νότια Κορέα: πρόσφατα, η κυβέρνηση ανακοίνωσε ότι ο δείκτης γεννήσεων έπεσε στο 0,7 παιδιά ανά γυναίκα - ο χαμηλότερος στον πλανήτη και μόλις το ένα τρίτο του επιπέδου που απαιτείται για να παραμείνει σταθερός ο πληθυσμός.
Αν συνεχιστεί αυτή η πορεία, η χώρα θα περάσει από τα 50 εκατομμύρια κατοίκους στα 27 εκατομμύρια μέχρι το 2100, ενώ ήδη μέχρι το 2036 οι πολίτες άνω των 65 θα είναι διπλάσιοι από τους ανήλικους κάτω των 18. Παρά τα γενναιόδωρα οικονομικά κίνητρα, οι γυναίκες αποκτούν το πρώτο τους παιδί σε ηλικία άνω των 33 ετών κατά μέσο όρο.
Κίνα και Ινδία: Ίδια ήπειρος, αντίθετες τροχιές
Στην Ανατολική Ασία, η Ιαπωνία ήταν η πρώτη χώρα που, από το 2010 και μετά, μπήκε σε τροχιά διαρκούς μείωσης πληθυσμού και προβλέπεται να πέσει από τα 123 εκατομμύρια σε κάτω από 70 εκατομμύρια έως το 2100, φαινόμενο που οι ειδικοί ονομάζουν «υπεργήρανση».
Η Κίνα και η Ινδία, που μαζί φιλοξενούν πάνω από το ένα τρίτο της ανθρωπότητας, κινούνται σε αντίθετες τροχιές. Η Κίνα βρίσκεται σε απότομη πτώση: ο δείκτης γεννήσεων (1,2 παιδιά ανά γυναίκα) είναι πλέον χαμηλότερος και από την περίοδο της πολιτικής του ενός παιδιού, παρά τις εκκλήσεις της κυβέρνησης για τρία παιδιά. Ο ΟΗΕ προβλέπει πληθυσμό κάτω από 1 δισ., ίσως και 800 εκατομμύρια, μέχρι το τέλος του αιώνα. Αντίθετα, η Ινδία συνεχίζει να αυξάνεται. Μάλιστα, αναμένεται να φτάσει το 1,7 δισ. και να αρχίσει να μειώνεται προς το 2100, με τον δείκτη γεννήσεων να υποχωρεί στο 1,3 έως το 2050.
Ανάγκη για ριζική αλλαγή
Οι οικονομικές πραγματικότητες απαιτούν άμεση δράση, αφού κανένα συνταξιοδοτικό σύστημα δεν είναι έτοιμο για το μέλλον. Οι έντονες αντιδράσεις στη Γαλλία στην αύξηση του ορίου συνταξιοδότησης, αλλά και στην Κίνα για την πρώτη αλλαγή από το 1978, δείχνουν το μέγεθος του προβλήματος.
Η ενίσχυση της εργασιακής μετανάστευσης θα είναι απαραίτητη, ιδίως στην Ευρώπη. Τα κλειστά σύνορα δεν λύνουν αλλά επιδεινώνουν το ζήτημα. Παρότι ο κόσμος διαθέτει ακόμη μεγάλες δεξαμενές νέων, με μέση ηλικία στην Αφρική τα 19 χρόνια, η τάση της πτώσης των γεννήσεων πρέπει να αναστραφεί. Μέχρι σήμερα, καμία ανεπτυγμένη χώρα δεν έχει βρει το «μαγικό» μοντέλο.
Ένα παράδοξο της προόδου
Το παγκόσμιο προσδόκιμο ζωής είναι σήμερα 73 χρόνια, όταν το 1960 ήταν τα 53, ενώ οι ανισότητες παραμένουν τεράστιες: η Ιαπωνία φτάνει τα 88 χρόνια για τις γυναίκες και τα 82 για τους άνδρες, ενώ στο Τσαντ στην Κεντρική Αφρική τα αντίστοιχα νούμερα είναι 55 και 53. Ωστόσο, ακόμη και χώρες που κάποτε βρίσκονταν στο κατώτατο σκαλί, όπως το Μπανγκλαντές, έχουν φτάσει πλέον σε προσδόκιμο 73 ετών, υψηλότερο από κάποιες περιοχές των ΗΠΑ.
Η πρόοδος αυτή είναι από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της ανθρωπότητας. Όμως, πίσω από την επιφάνεια κρύβεται η απειλή της «δημογραφικής συρρίκνωσης». Ο Morland θεωρεί ότι απαιτείται μια βαθιά πολιτισμική αλλαγή που θα κινητοποιήσει κυβερνήσεις, κοινωνία πολιτών, θρησκευτικούς θεσμούς, πρότυπα και μεμονωμένους πολίτες. Στο χειρότερο σενάριο, ο πληθυσμός θα μπορούσε να μειωθεί κατά δισεκατομμύρια.
Οι αιτίες είναι σύνθετες: οικονομική ανάπτυξη, αστικοποίηση, υψηλό κόστος ζωής και εκπαίδευσης, αλλαγές στους ρόλους των φύλων, νέοι τρόποι ζωής και πάνω απ’ όλα η μετατόπιση των αξιών, με την κλιματική αλλαγή να λειτουργεί ως απειλητικό υπόβαθρο.
Παρότι οι δημογραφικές τάσεις έχουν αδράνεια, δεν είναι αναπόφευκτες. Μπορούν να επηρεαστούν, αν κάθε κοινωνία βελτιώσει τις συνθήκες για την οικογένεια, την ανατροφή παιδιών και την ισορροπία εργασίας-ζωής. Οι ερωτήσεις είναι περισσότερες από τις απαντήσεις, αλλά η ανάγκη για σοβαρό δημόσιο διάλογο και έρευνα είναι επείγουσα.
