Ο Ισίδωρος Ωγκύστ Κοντ, ο θεωρούμενος «πατέρας της Κοινωνιολογίας», ήταν ένας ιδιοφυής, σύνθετος» χαρακτήρας. Εξαιρετικά έξυπνος, υποφέροντας περιοδικά από ψυχικές ασθένειες, διατύπωσε σπουδαίες θεωρίες που συχνά προκαλούσαν τα πάθη φιλοσόφων και στοχαστών.
Ο Κοντ ωστόσο είχε δίκιο, διατυπώνοντας την φράση «η δημογραφία είναι το πεπρωμένο», που σημαίνει ότι η σύνθεση και το μέγεθος του πληθυσμού καθορίζουν το μέλλον μιας χώρας. Και πράγματι. Όπου πολιτισμικά και θρησκευτικά ασύμβατοι πληθυσμοί ζουν ο ένας δίπλα στον άλλον, μας υπενθυμίζεται αδιάκοπα, τα πράγματα δεν θα είναι τόσο εύκολα. Κάποτε οι περισσότερες χώρες ήταν έθνη-κράτη με σύνορα που βολικά συμμορφώνονταν με τις εθνικές πατρίδες. Αυτό πια δεν ισχύει.
Οι πόλεμοι και οι μεταναστεύσεις έχουν διαμορφώσει πολυπολιτισμικές κοινωνίες και καθεστώτα πολιτικά που μαστίζονται από πολιτικές ταυτότητας. Ίσως η πιο σημαντική είναι το κράτος του Ισραήλ.
Ο «πόλεμος της μήτρας»
Για δεκαετίες, η σύγκρουση Ισραήλ-Παλαιστίνης διαμορφωνόταν από απλά δημογραφικά στοιχεία. «Η μήτρα της αράβισσας γυναίκας είναι το ισχυρότερο όπλο μου», συνήθιζε να καυχιέται ο Γιάσερ Αραφάτ, ιδρυτής και ιστορικός ηγέτης της Οργάνωσης για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης.
Κάποτε, οι Ισραηλινοί πολιτικοί ηγέτες ανησυχούσαν ότι οι Εβραίοι θα ήταν σταθερά λιγότεροι σε αριθμό, λόγω του πλεονεκτήματος γονιμότητας των Αράβων — μια προοπτική που ενθουσίαζε τους Παλαιστίνιους ηγέτες. Για την Αμερικανίδα πολιτική επιστήμονα και συγγραφέα Μόνικα Τοφτ, οι δύο πλευρές ασχολούνταν με «μήτρες » για τον έλεγχο της επικράτειας και της εξουσίας.
Η δημογραφία στο Ισραήλ είναι σημαντικό ζήτημα εθνικής ασφάλειας και ένας κρίσιμος δείκτης που επηρεάζει τις ισραηλοπαλαιστινιακές σχέσεις.
Το 2023, περίπου 7,45 εκατομμύρια Εβραίοι ζούσαν στο Ισραήλ και τη Δυτική Όχθη. Περίπου ο ίδιος αριθμός, 7,53 εκατομμύρια Παλαιστίνιοι, ζούσαν στη Δυτική Όχθη, τη Λωρίδα της Γάζας, το Ισραήλ και την Ανατολική Ιερουσαλήμ. Με τέτοια δεδομένα, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι οι Εβραίοι πολιτικοί αντιτίθενται στην ίδρυση ενός παλαιστινιακού κράτους, καθώς αυτό θα ξεπεράσει γρήγορα το Ισραήλ σε αριθμό λόγω των παραδοσιακά υψηλότερων ποσοστών γονιμότητας των Παλαιστινίων. Ένα τόσο πυκνοκατοικημένο παλαιστινιακό κράτος θα μπορούσε- κατά την εκδοχή των δεξιών και ακροδεξιών κομμάτων- να αποτελεί μόνιμη στρατιωτική απειλή για το Ισραήλ.
Ταυτόχρονα, οι Εβραίοι εθνικιστές είναι αντίθετοι με μια λύση ενός κράτους, ακόμη και αν αυτό βρισκόταν υπό ισραηλινό έλεγχο. Εάν το Ισραήλ προσαρτούσε ολόκληρη τη Δυτική Όχθη και οι Παλαιστίνιοι παρέμεναν εκεί, αυτό θα αποτελούσε μια σημαντική δημογραφική πρόκληση. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι Ισραηλινοί εθνικιστές υποστηρίζουν δημόσια ή κρυφά τη μετεγκατάσταση (ή και τον εκτοπισμό) Παλαιστινίων στο Χασεμιτικό Βασίλειο της Ιορδανίας.
Το 2018 η κυβέρνηση του Ισραήλ ανακήρυξε επίσημα το Ισραήλ ως «έθνος-κράτος του εβραϊκού λαού».
Αλλά ένας στους τέσσερις Ισραηλινούς δεν είναι Εβραίος. Τα κατεχόμενα εδάφη υπό ισραηλινό έλεγχο (Γάζα, Δυτική Όχθη, Ανατολική Ιερουσαλήμ, Υψίπεδα Γκολάν της Συρίας) έχουν συντριπτική αραβική πλειοψηφία. Πολλοί Εβραίοι θεωρούν το Ισραήλ συν τα κατεχόμενα εδάφη ως το Μεγάλο Ισραήλ («Eretz Yisrael» ή Γη του Ισραήλ).
Έπειτα, υπάρχει ο ποικιλόμορφος εβραϊκός πληθυσμός του Ισραήλ, συμπεριλαμβανομένων των κοσμικών Εβραίων (45%), των πιο παραδοσιακών (25%), εκείνων με θρησκευτικό τρόπο ζωής (16%) και των υπερορθόδοξων Χαρεντίμ (14%).
Χαρεντίμ: Ο μεγάλος «κρυφός» εσωτερικός εχθρός
Η αύξηση της γονιμότητας των Εβραίων έχει τίμημα. Οι κοσμικοί Εβραίοι και όσοι προέρχονται από μετριοπαθείς ιστορικά ελίτ του Ισραήλ, χάνουν μερίδιο στον πληθυσμό τους λόγω της σχετικά χαμηλής γονιμότητάς τους. Αντίθετα, η αύξηση της γονιμότητας των Εβραίων οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην αύξηση των ιδιαίτερα θρησκευόμενων Εβραίων, ιδίως των Χαρεντίμ, ή υπερορθόδοξων.
Οι τελευταίοι έχουν διπλασιάσει το μερίδιό τους στον ενήλικο εβραϊκό πληθυσμό στο Ισραήλ από το 2000 και είναι εξαιρετικά νέοι, αποτελώντας το ένα τρίτο των Εβραίων μαθητών της πρώτης δημοτικού.
Από τα εβραιόπουλα κάτω των τεσσάρων ετών, το ένα τέταρτο είναι Χαρεντίμ. Προβλέπεται να αποτελούν πάνω από το 20% των Ισραηλινών Εβραίων έως το 2040 και το 50% έως το 2060-2065. Κάποια στιγμή θεωρείται βέβαιο, ότι η ισραηλινή κυβέρνηση δεν θα είναι πλέον σε θέση να τους συντηρήσει. Αν και δεν αναφέρεται ευρέως στη Δύση, αυτό αποτελεί ένα τεράστιο μήλο της έριδος εντός του Ισραήλ: Ο πληθυσμός των Χαρεντίμ μπορεί να είναι ένας παράγοντας που, περισσότερο από την απειλή της παλαιστινιακής τρομοκρατίας, των αραβικών κρατών ή του Ιράν, θα μπορούσε να βλάψει το Ισραήλ και να το μετατρέψει σε ένα δυσλειτουργικό κράτος που θα μπορούσε να γίνει εύκολη λεία για τους εχθρούς. Ο αρθρογράφος Dan Rosenburg συνόψισε εύστοχα την κατάσταση στην Haaretz : «Το Ισραήλ αντιμετωπίζει δημογραφική κρίση. Και δεν πρόκειται για τα ποσοστά γεννήσεων».
Εντός του Ισραήλ, αυτή η δημογραφική μετατόπιση αρχίζει ήδη να προκαλεί εντάσεις. Οι υπερορθόδοξοι Εβραίοι άνδρες γενικά αποφεύγουν τις θέσεις πλήρους απασχόλησης και τον στρατό και αντ' αυτού ενθαρρύνονται να μελετούν την Τορά στις Γεσίβας για να εκπληρώσουν το ιδανικό μιας «κοινότητας ακαδημαϊκών». Ως εκ τούτου, η Ισραηλινή Κεντρική Τράπεζα φοβάται ότι η ανάπτυξή τους θα οδηγήσει τελικά σε χρεοκοπία το ισραηλινό κράτος.
Αντιθέτως, οι σύγχρονοι κοσμικοί Ορθόδοξοι Εβραίοι είναι επιτυχημένοι και υπηρετούν με ενθουσιασμό στις Ισραηλινές Αμυντικές Δυνάμεις (IDF). Ενώ οι υπερορθόδοξοι είναι απρόθυμοι να πολεμήσουν, οι σύγχρονοι Ορθόδοξοι είναι συχνά παθιασμένοι, αξιωματικοί των IDF και υπηρετούν ως στρατεύματα πρώτης γραμμής των θρησκευτικών σιωνιστικών και εποικιστικών κινημάτων.
Αλλά ενώ οι υπερορθόδοξοι Εβραίοι μεγαλώνουν στις οικογένειες τους έξη και επτά παιδιά, οι σύγχρονες ορθόδοξες οικογένειες έχουν τρία ή τέσσερα, περισσότερα από τις κοσμικές Εβραίες, οι οποίες έχουν 2,2.
Με το αυξημένο ποσοστό ψήφων τους, οι Υπερορθόδοξοι έχουν στρέψει το Ισραήλ σε μια πιο δεξιά και θρησκευτική κατεύθυνση, δημιουργώντας αυξημένη υποστήριξη για τα κόμματα των Χαρεντίμ και τα κόμματα που τάσσονται υπέρ των εποίκων στη Δυτική Όχθη.
Ισραήλ: Mοναδικό δημογραφικό προφίλ
Το Ισραήλ αντιμετωπίζει λοιπόν ένα δημογραφικό σημείο καμπής. Τα τελευταία πέντε χρόνια έχουν σημειωθεί απροσδόκητες αλλαγές σε κάθε ένα από τα θεμελιώδη στοιχεία της δημογραφίας - γονιμότητα, θνησιμότητα και μετανάστευση - που διαμορφώνουν το μέγεθος και τη σύνθεση του πληθυσμού. Για πρώτη φορά από τις αρχές της δεκαετίας του 2000, το συνολικό ποσοστό γονιμότητας έχει αρχίσει να μειώνεται σε όλες τις κύριες υποομάδες του πληθυσμού. Η αυξητική τάση του προσδόκιμου ζωής διακόπηκε από την πανδημία Covid και τον πόλεμο της 7ης Οκτωβρίου.
Η μετανάστευση στο Ισραήλ έχει αυξηθεί απροσδόκητα από το 2022 με φόντο τον πόλεμο στην Ουκρανία, αλλά υπάρχει επίσης αυξανόμενη ανησυχία για τους γηγενείς Ισραηλινούς που εγκαταλείπουν τη χώρα λόγω της συνεχιζόμενης πολιτικής κρίσης και του πολέμου στη Γάζα. Όλοι αυτοί οι παράγοντες θέτουν υπό αμφισβήτηση την εγκυρότητα των προβλέψεων για τον πληθυσμό στο Ισραήλ, των οποίων η βασική υπόθεση είναι ότι οι προηγούμενες δημογραφικές τάσεις θα συνεχιστούν στο μέλλον ή θα υποστούν σταδιακές αλλαγές.
Επιπλέον, το Ισραήλ έχει ένα μοναδικό δημογραφικό προφίλ, συνδυάζοντας ένα εξαιρετικά υψηλό προσδόκιμο ζωής σε μια χώρα με υψηλή μετανάστευση της οποίας ο πληθυσμός είναι θρησκευτικά και εθνοτικά ποικιλόμορφος. Με άλλα λόγια, ο μοναδικός συνδυασμός δημογραφικών χαρακτηριστικών του Ισραήλ - αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «ισραηλινή εξαίρεση» - καθιστά τις δημογραφικές προβλέψεις πολύ δύσκολες ακόμη και ελλείψει απροσδόκητων κρίσεων.
Πρόσφατες μελέτες επιβεβαιώνουν αυτή την «ισραηλινή εξαίρεση» σε σύγκριση με τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης. Ωστόσο, αν συγκρίνουμε το Ισραήλ με τις χώρες της Μέσης Ανατολής, το επίπεδο γονιμότητάς του - 2,9 γεννήσεις ανά γυναίκα κατά μέσο όρο - δεν είναι καθόλου ασυνήθιστο, ούτε η τάση γονιμότητάς του τις τελευταίες δεκαετίες, η οποία μοιάζει με εκείνη των πλησιέστερων γειτόνων του.
Αν το Ισραήλ μπορεί να αντιμετωπίσει τις γεωπολιτικές προκλήσεις η δημογραφική δυναμική διασφαλίζει ότι ο πληθυσμός του θα συνεχίσει να αυξάνεται τις επόμενες δεκαετίες (δηλαδή, ο απόλυτος αριθμός γεννήσεων θα συνεχίσει να αυξάνεται κάθε χρόνο παρά τη μείωση των ποσοστών γονιμότητας λόγω της ηλικιακής δομής του πληθυσμού). Έτσι, οι δημογραφικές προκλήσεις που αντιμετωπίζει το Ισραήλ είναι θεμελιωδώς διαφορετικές από αυτές που αντιμετωπίζει η Ευρώπη και η Βόρεια Αμερική και είναι αναμφίβολα πιο κοντά σε εκείνες άλλων χωρών της Μέσης Ανατολής. Ο πληθυσμός του Ισραήλ συνεχίζει να αυξάνεται με ρυθμό περίπου 2% ετησίως και, σύμφωνα με την πρόβλεψη της Κεντρικής Στατιστικής Υπηρεσίας, θα φτάσει τα 15 έως 20 εκατομμύρια τα επόμενα 30 χρόνια.
Όπως και σε άλλες χώρες της Μέσης Ανατολής, ο γάμος και η οικογένεια συνεχίζουν να διαδραματίζουν κεντρικό ρόλο στην ισραηλινή κοινωνία. Αυτό εκφράζεται, για παράδειγμα, στο πολύ χαμηλό ποσοστό γεννήσεων εκτός γάμου —λιγότερο από το 8% όλων των γεννήσεων στο Ισραήλ— σε σύγκριση με έναν μέσο όρο 42% των γεννήσεων στην Ευρωπαϊκή Ένωση (Πηγή: Eurostat 2020· CBS 2022). Η κεντρική θέση του θεσμού της οικογένειας στο Ισραήλ εκφράζεται και με άλλους τρόπους. Τόσο οι Εβραίοι όσο και οι Άραβες στο Ισραήλ είναι «δεμένοι» με τις οικογένειες τους.
Όσον αφορά τα πρότυπα και τις τάσεις θνησιμότητας, το Ισραήλ δεν είναι μια τυπική μεσογειακή χώρα. Σύμφωνα με εκτιμήσεις του ΟΗΕ, το προσδόκιμο ζωής στο Ισραήλ το 2019, πριν από την πανδημία του Covid, ήταν 81 έτη για τους άνδρες και 85 έτη για τις γυναίκες. Αυτά τα στοιχεία είναι υψηλότερα κατά 8,8 και 7,4 έτη, αντίστοιχα, από τον μέσο όρο μεταξύ των άμεσων γειτόνων του Ισραήλ - Αίγυπτος, Ιορδανία, Συρία, Λίβανος - και περίπου τρία έτη υψηλότερα από τον μέσο όρο των πλούσιων αραβικών χωρών.
